HÊVÎ

Sermest Sermestî

Verê nuşteyî ez vaja armancê mi muqayesekerdişê Kafka û Dostoyevskî nîyo. Ez tena bala wendoxan ancena tayê xususîyetanê di kitaban ser. Kitabo yewin kitabê Kafkayî yo, nameyê ci zî Bedilnayiş [Bediliyayîş/Vurîyayîş:Değişim, Dönüşüm] o. (Sey cernotî Dr. Jehatê Zengelan rê zî sipasî bo, no kitab pê ziwanê ma amade kerdo.) Bediliyayîşî ser o ez tayê melumatan bida.

Bedilîyayîşî de yew merdim (Gregor Samsa) est o, no merdim rocêk beno haya û vîneno ke êdî sey yew merdîmî nîyo, bedilîyayo û bîyo yew lulik, êdî her kes ci ra xuy keno, ey cêr de vîneno. May û pîyê ci, waya ci hende xo ey ra dûrî fînenê ke qayîl nêbenê tasêk werdî, leteyêk nanî bidê Samsayî. Samsa roce bi roce hîna tena maneno, hîna zaf cuya însanan ra erzîyeno teber. Tîya de Kafka burjuwazîya qickeke de têkilîya babî û lacî ser tesîrê otorîteyê babîyî, dewrê modernî de  xerîbbîyayîşê/metamorfozê însanî û zaf çiyanê binan zî ramocneno. Eslê xo de Kafka merdimêko realîst o. Eke ê merdimî yew wesfê xo, yew kare xo, pereyê xo çin bo, merdimatî zî layiqê ci nêbena, sey merdimi nêhesibîyeno, lulikî ra ferqê ci nêmaneno, însan tena yo, kesê ci çin o. Verê otorîteyê babîyê xo de heliyeno, beno hîç. Na mesele derg a, babetêka hîra ya. Kesê ke eleqedarê Kafka yan zî na mesela yê, eşkenê ser o hîna zaf biwanê. Seke şima zanê, Kafkayî ser o cîya-cîya ziwanan de 50.000 kîtabî/nuşteyî ameyê nuştiş. Tesîrê Kafkayî hende giran o.

Yewna kitabê Kafkayî ra ez nimûne bida û bêra Dostoyevskî ser. Kitabêko bîn Der Prozess (Dewa) o. No kitab yew dîstopya yo. Dewa de karaktero esas Joseph K. yo. Joseph K merdimêko normal o. Yew banka de xebitîyeno. Karê xo û keyeyê xo ra wetêr yew cuya xo çin a. Cuya ci rutînan ra girêdayî ya. Kesî rê zerarê ci çin o. Ma vajê no prototîp tîya de maneno “memuran”. Labelê badê di hebî merdimî yenê. Nê merdimî zî memurê dewlet ê. Û nê merdiman ra pey heme cuya Joseph Kyî vurîyena, xeripîyena. Yew mehkeme abena labelê ne yew cidîyetê mehkeme est o, ne Joseph K eşkeno merhaleyêk bigîro. Mehkeme bi serran dewam kena. Verê mehkeme de Joseph K nêçar maneno. Avûkat tepişeno la avûkat hende eciz o ke nêeşkeno nuşteyêk binuso. Bi kilmî, tîya de ma vînenê ke reyna nê dewrî de merdimî çi qeyde xo ra benê xerîb, xo ra kuwenê dûrî, verba sîstemî de bextê xo pê nêçarî qebul kenê, bi raştî mecbur manenê qebul bikerê. Seke ma nê her di kitabanê Kafkayî de vinenê, yew sîstem/otorîte est o. No rey-rey otorîteyê babîyî yo, rey-rey a mehkeme ya, rey-rey zî a dewlet a. Labelê çîyo ke nêvurîyeno, neçarîya însanî ya. Tenayîya însanî ya. Xerîbbîyayîşê însanî, vîndîbîyayîşê cuya însanî yo.

Nika ma bêrê kitabê Suc û Ceza ser. Suc û Ceza zî pê teswîrkerdîşê cuya xortêkê feqîrî dest pêkeno. No xort tena hetê maddîyatî ra ney, hetê sosyalî ra, hetê keyeyî ra, wayîrê zaf probleman o. No xort hende tena mendo ke hesabê silamdayîşê şarî keno. Hende bêpere mendo ke roce bi roce yewna eşyayê xo roşeno. Hende aîleyê xo ra dûrî kewto ke wextêkê dergî ra nat ne înan vîneno ne xebera ci înan ra est a. Û êdî her çî yeno pêser û Raskolnîkov qerar dano ke cinîyêka tefecîye  bikişo û pereyê ci bidizdno. Raskolnîkov a cinîye kişeno û tayê pereyanê ci zî tiraweno. Labelê pê tesîrê kiştişî beno nêweş û nêweşî vera keweno mîyanê cilan. Xora polîs heme cayan de keweno qatîlî dima. Roce bi roce şikê polîsî Raskolnîkovî ser o zêdîyeno. Waya Raskolnîkovî zafane problemanê maddîyan vera yew merdimê bêexlaqî reyde qerarê zewacî gêna dana. Keyeyê Raskolnîkovî vila beno. Labelê heme çî yew qeyde vurîyeno ke peynîya romanî de Raskolnîkov beno qehremanê şarî, beno wayîrê waştîyêk yanî tenayîya xo ra xelisîyeno. Waya ci ê merdimê bêexlaqî ra xelisîyena û xortêkê delalî reyde zewicîyena. Seba ke Raskolnîkov beno qehreman badê qebulkerdişê sucê xo pê tesîrê şarî tena 8 serrî ceza gêno. Û hepîsxane de zî cayêk ra pey mehkumî te ra hes kenê. Nika gelê wendoxan, xora Suc û Ceza nê meselayan ra îbaret nîyo. Mavajê Dostoyevskî hem tîya de keweno “Îdyomê Sucî” dima, Meşruîyetê Kiştişî dima. Kitab wayîrê zaf tehlîlanê psîkolojîkan o, xora sey romanêkê psîkolojîkî hesibîyeno. Labelê tîya de ez tena hetê “hêvî, bawerî û heskerdîşî” ra bi nê kîtaban muqayeseyê Dostoyevskî û Kafkayî kena. Seke şima vînenê Raskolnîkov yew qatîlo/kiştoxo eşkera yo. Yanî wayîrê yew sucêkê pîlî yo. Labelê peynîya romanî de şar hende ci ra hes keno ke kiştoxê di însanan tena 8 serrî ceza gêno. La Kafkayî de wina yo, Joseph K wayîrê sucî bîle nîyo. Tena mehkemeyêk abîyo ey ser o, la tena maneno, xora tenatî mesajo verên o. Kitabê Kafkayî yê bînî Bedilîyayîşî de Gregor Samsayî rê babîyê xo bîle wayîr nêvejîyeno. Peynîya romanî de bi destê aîleya xo sey lulikî erzîyeno teber û mireno. Kafkayî de êdî însanî yewbînan ra kewtê dûrî, têkilîyêka samîmîye mumkun nîya. Labelê Dostoyevskî de însan pê însanê bînî xelisîyeno. Dostoyevskî de însanî ra, şarî ra, heskerdîşî ra bawerî est a. Kafkayî de zî vîndîbîyayîşê, xerîbbîyayîşê, tenamendîşê însanî. Sewbîna ma biewnîyê Kafka û Dostoyevskî de merdimî verba çîyêk de, kamîyêk de mucadele danî. Kafkayî de merdim erzîyeno verê dewlete, verê sîstemî. Însanêko xerîbê xo, verê sîstemî de parçe-parçe beno, neçar maneno, dîstopyaya xo ciwîyeno. Yanî şaro vîndîbîyaye est o. Dişmen sîstem o, otorîte yo, problem komelkî yo, çare zî xora çin o. Labelê Dostoyevskî de merdimatî vîndibîyayî nîya, problemî şexsî yê. Dişmen filankes o. Çare, bawerî, hevî est ê, peynîya romanî de zî her kes beno şa. Kafkayî de peynîya romanî çin a, destpêkê romanî zî çin o. Kafkayî de eslê çîyêk nêbeno, nêvurîyeno. Her çî bîyo, qedîyayo û ma(însan) rewna ra kerdî vîndî. Kafka zî tena no portreyî pel bi pel mocneno ma.