Tayê Xususîyetî Fekî Çolîgî

TAYÊ XUSUSÎYETÎ FEKÎ ÇOLÎGΠ

 Seyîdxan Kurij

      Cayê ke tede kirdkî yena qiseykerdiş 

 

Kirdkî (zazakî, dimilkî, kirmanckî) sey coxrafya hema hema têna Bakurî Kurdîstanî de yena qisêkerdiş. Bakûrî Kurdîstanî de bajaro ke homojen o, yanî têna tede kirdkî yena qisêkerdiş, çîn o. Merkezî Çewlîgo vêren di safî kirdkî yeno qal kerdiş. Bajarî yê ke hêna zaf sey bajarî kirdkîqisêkerdoxan yenî zûnayîş Çolîg û Kalan î (Tunceli). Dêrsim, yew mintiqaya hîra ya, no ridi ra ez îta de herindê Tuncelî de vûno Kalan. Goreyî cigêrayîşan Kurdîstan de cayî ke tede kirdkî yeno qisêkerdiş nê yî:

Merkezî Çolîgî û pêroyê qezayan di. Zerê bajarî û pêroyê qezayanî Kalanî di. Zerê bajarî Xarpêtî û qezayanê Xarpêtî ra Pali, Depi, Maden, Kovancîyan, Qerebegûn û Sîvrîce di. Zerê Amedî (Dîyabekir) û qezayanî Amedî ra Licê, Pîran, Çermûg, Şenguş, Hazro, Hêni, Gel, Pasûr û Erxenî di. Qezayanî Sêwasî ra Zara, Îmranli, Ulaş, Kangal, Hafîk, Divrixi û Gurun di. Qezayanî Erziromî ra Xinis, Aşqele, Tatos û Çat di. Zerê Erzînganî û qezeyanî,  Kemax, Manse (Mose, Çayirli) û Têrcan di. Gimgim, Sêwreg, Aldûş, Aksaray, Sason, Motkî di û tayê dewanî Poturge, Argûwan, Gumuşxane – Kelkît û Şîran, Sariz û Ardahan û Qers di zî kirdkî yena qalikerdiş.

Kirdkî di çend fekî estî? Înan ra fekî muhîmî fekî Çolîg-Palî, fekî Dêrsimî û fekî Sêwreg-Çêrmûg-Şankuşî yê. Qezayî Çolîgî yê bînî û qezayî Xarpêtî yê bînî zî mîyanî fekî Çolîgî di hesibîyenî. Fekî Pîranî zî esto la fekî Pîranî di tayê çîy sey fekî Palî yê, tayê çîy zî sey fekî Sêwreg ê.

Ez îta di wazena bênatê fekî Çolîgî û fekanî bînan tayê ferqan bi kilmekî rêz bikerî.

 

1-Pêhetameyîş di herfî venginî (dîftong)   

 

Bênatê fekî Çolîgî û fekanî bînan di ferqo gird no yo ki fekanî bînan di di herfî venginî zaf nênî pêhet, la fekî Çolîgî di di herfî venginî yenî pîye het. Sey nimûne (mîsal) vengî  “ue“, “ua“, “ui“ ûsêb. La, wendiş de hema hema sey yew hece lez yeni vatiş/wanîyenî)

Ez wazena îta di fekî Çolîgî û bi fekanî bînan de çend çekuyan têverşûnî .

Çend nimûneyî:

 

Fekî Çolîgî                                                                 Fekî bînî

Guaz                                                                          Gozi, Goze

Gueş                                                                          Goş

Gueşt                                                                         Goşt

Kue                                                                            Ko

Duir                                                                           Dur

Axuer                                                                         Axur

Guel/gual                                                                   goli/gole

Kuar                                                                          kor/kore

Sual                                                                           Sole/soli

 

2 – Karardişî proposîzyonanî „de“ û“ di“

 

Mintiqayê Çolîgî di karardişî propozîsyonanî „de“ û „di“ zî mintaqayanî bînan ra cîya yo. Mintiqayanî bînan di nê propozîsyonî cîya nûsîyenî. Fekî Çolîgî di nê propozîsyonî hê zerrê name di yê û sey „de“ yan zî „ di“ nê, sey „id“  yenî karardiş. Îta di qestî mi zîwanî qalkerdişî yo, la ma nuştiş di yan „di“ yan zî „d´” yeno nuştiş. Tayê nuştoxî Çolîgij “di” nûsenî, tayê “d`” nusenî. Hema hema pîyerê ziwanan di û lehçeyanî kurdî yê bînan di zi propozîsyon cîya nûsîyenî. Sey îmla û raştnuştiş ganî “di” cîya bîyero nuştiş.

 

Çend nimûneyî:

 

Fekî Çolîgî                                                                 Fekî bînî

Dewid yan zî Dew id                                                Dewe de, Dewi di

Çolîgid yan zî Çolîg id                                              Çolîg de, Çolîg di

 

3–Name di „maykî“ û „nêrî“

 

Kirdkî di nameyan di maykî û nêrî  esta. Yanî yew name yan may o, yan zî nêr o.

La fekî Çolîgî di wexto ki name xoser (yalin) bo, maykî û nêrî belu nêbena. La, ê mintiqayanî bînan di wexto ki name xoser bo zî maykî û nêrîyê ey belu ya. Çunkî fekî Dêrsimî di her nameyo may halo xoser di herfê “e”, Pîran, Sêwreg û tayê cayanî bînan di herfê “i” geno. Çolîgî di nameyo may nê herfan ra yew zî nêgeno. La antiş di namê suffîksanî ( “ê” û “î”) geno.

 

Çend nimûneyî:

 

Fekî Çolîgî                                                                 Fekî bînî

Dew                                                                           Dewe, Dewi

Kard                                                                          Karde, Kardi

Elîf                                                                            Elîfe, Elîfi

Dewlet                                                                       Dewlete, Dewleti

 

Fekî Çolîgî di zî mîyanî cumle di antişî nameyî di nêrî û maykî belu ya.

a –Name+sifat di heme fekan di, nameyo may suffiksî maykî „a“ geno.

 

Çend nimûneyî:

 

Fekî Çolîgî                                                                 Fekî bînî

Dewa gird                                                                 Dewa girde, dewa girdi

Karda tuj                                                                   Karda tujîye, karda tuji

Awka zelal                                                                Awka zelale, Awka zelali

 

b –Îzafe di herfê maykê Çolîg di “ê”, fekanî bînan di “ “a” ya.

 

Çend nimûneyî:

 

Fekî Çolîgî                                                                 Fekî bînî

Dewê zerrê dêrî                                                          Dewa zerrê dereyî

Awkê behrî                                                                Awa/awka behrî

Kênayê mina rind                                                      Kênaya mina rinde/i

 

4-Îzafe

 

Fekî Çolîgî di suffîksî îzafî „ê“ û „î“, tayê fekanî bînan di „a“ û „ê“ yî. Kelîmeya ki temam (name, sifat) bena may bo Çolîg di „ê“ gena’ mintiqayanî bînan di „a“ gena. Na kelîma nêrî bo Çolîg di „î“, mintaqayanî bînan di „ê“ gena.

 

Çend nimûneyî:

 

Fekî Çolîg                                                                  Fekî bînî

Dewê Palî                                                                  Dewa Palî

Sayêrê yegayî pîlî                                                      Sayera yegayê pîlî

Zînê Ehmedûn                                                           Zîna Ehmedan

Lajî Paşayî                                                               Lajê Paşayî

Purnê nûnî                                                                Firina nanî

Şewê lajî Qêysêr/Qeyserî                                           Şewa lajê Qeyserî

Deştê Çolîgî                                                              Deşta Çewligî

 

Çolîg di ge-ge suffîksî îzafî ( „ê“ û „î“) yenî mîyanî çeku (kelîme).

 

Nimûne:

 

Yo vêcîyawo sêr bûnûno

Mûnen Ehmêd Ehmedûno

 

Ez qijkêk keyî bîya.

 

Tu cîgêr mi wird, cîgêr mi.

 

Mewlîd Melayî Winî

 

Fekî Çolîgî di qalkerdiş di û sonikan di zaf ray suffîksî îzafeyî “ê” û “î” qet nivacîyenî.

Nimûne:

Lajî Qêysêr (Heceyê “lajî” biney derg vajîyena. Goşdaritox no dergkerdişi ra îzafe fam keno)

 

 5–Suffiksî zafhûmarî “î”.

 

Kirdkî di “î” suffiksî zafhûmarî yo. “î” ki amê peynîyê çeku, na çeku bena zafhûmar.

 

Nimûne:

Ling, lingî,

Astuer, astuerî

Ga, gayî

 

La Çolîg di zaf ray “î” û “ê” yenî bênatê nameyan.

 

Nimûne:

Dest, dêst (Dêst ma , lîng ma giredayî)

Her, hêr

Fek, fêk

Kard, kardî

 

6–Antiş di zafhûmarê Çolîg di bi “ ûn” bena

 

Kirdkî di antişî nameyan di zafhûmarê bi “ûn”, “an” yan zî “û” bena. Fekî Çolîgî di “ûn” yeno karardiş.

 

Çend nimûneyî:

 

Fekî Çolîgî                                                                 Fekî bînî

Mûngûn ma bîya!                                                     Manganî/Mangû ma bîya!

Dewûn ma di vor zaf a.                                             Dewanî/Dewû ma di vore/vori zaf a.

Bajarûn di sînema esta.                                           Bajaran/bajarû di sînema esta.

 

7–Mesder di “îş”

 

Fekanî Kirdkî ra Çolîg di fîîlan di mesderî bi “îş/yîş”  virazîyeno.

Çend nimûneyî:

 

Fekî Çolîg                                                                  Fekî bînî

Wendiş                                                                      Wendin

Werdiş                                                                      Werdine

Şîyayîş                                                                     Şîyayene

 

8–Çolîg di vengî „û“ zaf o

 

(Fîîlan û nameyen de zaf rey herfê “a”yî fekî Çolîg de bena “û”)

 

Çend nimûneyî:

 

Fekî Çolîgî                                                                 Fekî bînî

Mûnga                                                                       Manga

Ez vûna.                                                                    Ez vana.

Ûntiş                                                                         Antiş

Cûn                                                                           Gan

Nûn                                                                           Nan

Sûnd                                                                         Sond

Rûn                                                                           Ron

Ûmeyiş                                                                      Ameyene

Ûnîyayiş                                                                    Ewnîyayîş

 

9- Dewanî Çolîg di herindê herfanî “j” û “z” di herfê “c” zaf yeno karardiş.

La zereyê Çolîg di “j” zi şuxulnênî. Sey gej, qij, ruej tîj usn)

 

Çend nimûneyî:

 

Fekî Çolîgî                                                                            Fekî bînî

Gec/gej                                                                                  gej/gez

Qic/gij                                                                                    Qij/qiz

Ruec/ruej                                                                               Roj/roze

Lac                                                                                        Laj/laz

Tîc                                                                                         Tîj

Dec                                                                                        Dej/dez

Çolîgic                                                                                    Çolîgij/Çolîgiz

 

10-Çolîg di ge-ge herindê “ew” di “o”yeno karardiş.

 

Çend nimûneyî:

 

Fekî Çolîgî                                                           Fekî bînî

Do                                                                             Dew

Şo                                                                             Şew

Yo                                                                             Yew

Çewlîg de mabenî mintiqeyan de zî nuansî estî. Ma vaje: Yew Çewlîgij qalî bikiro ti zanî ke kam yew mintiqe ra yo. Sêkarun ra yo? Guevderi ra yo? Az ra yo? Ziktêyij o? Şîrnûnij o? Puexij o? Qalûnî yi ra belu yo.