Kartole û Azijî

Îsmet Bor

Nika şima vanê no çi yo? Kam ca ra vejîya?

Ez bineyna cuwa pey şima ra vana, le verê ez qayil a tarixê kartolan şima rê kilmek binusî.

Kartolî seserrê 16.( teqrîben bênatê 1564 û 1572 ) Îspanyolan ,Amerikaya Bashûr ra ardê û bê Îngilîstan pîyorê Ewropa kartolî îspanyolan ra girewtê.

Nezdîye panc hezarî cins kartolî estê. Cayîyanê Amerika ra Înkayan verê Îsayî teqrîben hewt hezarî serrî cuwa ver ( tayî vanê des û hîre hezar serrê verê Îsayî ) kartolî ramitî .

Ewropayijan verê kartolî semedê werdişî ya nêramitên, semedê susî ya ramitên, çunke, vilika kartolan zaf rind a û boya zaf wesh dana. Heta zafê qralîçan vilikê kartolan sey toka kerdên porê xo ro. Senî ke ewro milet yew bînan rê gûlan kena xela, o wext vilikê kartolan yew bînan rê kerdên xela.

Kesî nêzanen kokê kartolê werîyeno, seserê 17. de Îtalyanan kokê kartolan dayen xozan, in rid ra namê êyin bi „ Nanê Xozan „. Cuwa pey keşîşan waîzanê xo de namê a kerd „Kokê şeytanî „, çunke; namê a Încîl de ranêvîyertên. Hetta almanan ci ra vatên „ Sayê Şeytanî „, çunke, vilikê a jehrin bî, kam ke biwerdên bîyen tewş.

Qralî almanan Friedricho 2. qiymetê werdişî kartolan ca kerd û Serrê 1756 de qanûnêk vet û va; kam ca de yew cayo veng esto,wa bi kartolan bêro dekerdiş. Wîna ramitişê kartolan bi zorî dest pê kerd.

Almanya de nezdîye di sey û pancas tewirî pawer tira virazîyeno. Bê werî kartolan ra produktê endustrî sey; plastîk,deterjan,melzemeye înşaatî, textîl û alkol virazîyenê.

Ma nika bêro tekilîye kartolan û Azijan.

Nika ra teqrîben 130- 140 serrê cuwa ver, yew azij eke şino esker, eke kesî de pêrodayîş keno û remeno şino, ez hol nêzana, şino bacarê edena. Namê no azîjî Reşît o. Qeydo ke vanê; Reşît zaf nerehet bîyo. Kam ca bişîyen weqatêk dayen. Reşît edena de nezdîye des û hewt serrî ( tayî vanî; hewt serri ) maneno. Edena de zî weqatêk dano mecbûr maneno hewna remeno û peyser yeno Az. Wexto ke peyser yeno Az, kartolan zî keno tewreyê xo û xo de tede ano.

Verê înî tarixî cewlîg de û texmînen bacaranê cîwarî de kartolî nêamên sinaşnayîş. Rehmetîye Reşîtî kartolî ardê az, û azijan zî kartolî bacaranê ciwarî ra kerdê vila.

Kartolî Azê ke yenê vîrê min di cinsî bî; cinso yew derg û sipî bi, toleyê xo zaf tenik û zerê xo zî zaf sipî bi. Cinso bîn zî zerd/ cheqer û pihon bî zerê xo zî zerd tolê xo bineyna qalind bi. La her di cinsî zî zaf weş bî.

Nameyê kirdan o pêroyî, pîyaz-wer o. La nameyê azijan, kartol-werî yo.