Hîşê Ma De Averşîyayîşê Kirdkî

Yaşar Baluken

       Ziwan, aletê pêkerdişê însanan o. Însanî yewbînan de bi ziwanî  pêkenî. Fikir û hisîyatanê xo pê ziwanî nîşan danî. Beynateyê însanan û heywanan de ferqo tewr muhîm zî no yo.

No ride ra verênan vato ke însan heywano natiq o. Natiq yew çekuya erebkî ya. Qeydeyo ke vanî manayê ci keso ke fikîrîyen (hizirîyen) û qalî ken o. Beynateyê ma û heywanan de ferqo tewr muhîm no yo. Ma eşkenî bifikir û fîkiranê xo zî eşkera biker. La heywanî naye nêeşkenî. Nîyo se heywanî zî sey ma wenî, şimenî, kuwenî ra, zêdîyênî û mirenî.

Belê ma natiq ê. La na natiqîya ma pê çi bena? Pê ziwan bena. Ziwan, ma heywanêtî ra yewna derece keno berz. Ma benî însan. Xora îrade, weçînayîş ûsn zî estê. La pêkerdişê ma de çîyo tewr muhîm, ziwan o.

Vengî yenê têhet, çekuyan anî pîya. Her yew çekuye zî xo re yew mana(wate) bar kena. Demo ke na çekuye vajîya, hîşê însanî de na mana zî yena verê çiman û o qeyde merdim eşkeno çîyo ke vajîyeno fehm bikero. No gure ke ma tim kenî û ma heywanan ra cîya keno û yew gureyo pîroz o.

Merdîm demo ke pîzeyê dadîya xo ra yeno dinya (hetta nê serranê peyênan de cigerayoxî vanî ke pîzeyê dadî de) vengan eşnaweno. Nê vengî fikirîyayîşê însanî kenî tor, yew qalibi cî rê nanî ro. Hinî însan bi no ziwan, hîşê xo xemilneno. No xemilnayîş bi çendê çîyan weşan bêro pê se ehende zî hîşê, fikirîyayîşê merdimî zî beno dewlemend.

Tîya de muhîmîya ziwanê dadî xo nîşan dana. Dadî, fikir û hisîyatanê xo çendêk bieşke bîyare ziwan wik zî ehendêk rehet fikirîyayîş û hîşê xo keno dewlemend.

Ma kirdê neslo peyênî ra zafinê  wexto ke ameyî dinya heme hîşê ma de kirdkî bibî. Der û dormaleyê ma de kirdkî pê heme rindîya xo cuyênî. Wendegehê tirkan bibî la qijê ke sey ma, wendegeh ra senî ke ling eşt teber ca de xo pê rindîya kirdkî xemilnênî. La pira pira wendegehan, şarê ma  ser o bandora xo mot ra û ziwan hêdî hêdî bedelîya. Beynateyê çekuyanê ma de çekuyê tirkî ca da xo. Nika mîyanê qijanê kirdan de ziwano eslî bîyo tirkî. Naye de sucê dewlete çendbo zî sucê ma hîna zaf o. Ma bi xo, qijanê xo de kirdkî qalî nêkerd û qijê ma zî ziwanê xo, xo vîr ra kerdî. Nika halo hazirî de şima zî zanî kirdkî tehlukeyê vînbîyayîşî de ya. UNESCO sey yew herqeleyo huşk ke nişka gîna sereyê ma ro û xeylêk dej da, yew vilaweke weşana. Badê na vilaweke xeylê kirdê roşnvîrî hendê keda xo dest pê xebate kerd. Kitabî, kovarî, rojnameyî, bernameyî pêdima ameyî meydan. Ziwan, bi ziwanê halê xo ra vat ke bêla ez yew şero birîndar a la ez  hema nêmerd a. Ez ha ganî ya.

Kalikê ma, ma rê yew mîraso nuştekîyo baş nêverdayo. Sebebê ci karê yew xebata cîya yo la se beno wa bibo no mîras ma rê hol nêresayo. Bi kedê çend roşnvîrê kirdan a nêzdîyê çewres ser a yew xebata kirdkî ya nuştekî dewam kena. La hetanî nika ti bihesebnî pêro pîya di sey hebî kitabî nênusîyayî.

Tirkî de yew qal esta vanê qal perrena nuşte maneno. Ma kî wazenê mîrasê xo qijan, tutanê xo rê biverd gereke ma çîyo nuştekî biverdi. Mîyanê ma de cayê melayê Xasî cayo ke zaf berz o. Bêla verê ey de hîna edîbî, westayê qalî bîbî la ma nêzanî çunke nêresayo ma. Gereke her çî ra ver, ê bêrî zanayîş. Tîya de qiymetê dezgeyan xo nîşan dano. Eke dezgeh bibo çîyê nuştekî xo resnenî peyênan. Mesela mewlîdê Usman efendîyo Babijî, xeylêk  serrî cuwa pey ma pê hesîyayî. No eser û sey nêyî eserê erjayeyî mîyanê ma de hîna ver de bibênî, medreseyanê ma de hîna zaf biamênî wendiş halê ziwanê ma zî nika wina nêbînî. Behsê dezgeyan bî, mesela rojnameyê Newepelî ke çewres ra zêde humarî vejîyayo de se ra zêde nuştoxê neweyî dest bi nuştişê kirdkî kerdo. Kovara Vate xora hewce nêkeno ke ma vaji cayê xo yo erjaye eşkera yo. Kovara Şewçila ke kovara huner û edebî ya yew sevîyeyo ke baş tede est o. Ancî torra înternetî de sey sîteya ma kîrdkî.com, zazakî.net, dersiminfo.com, vateyayin.com, dimilki.net estê. Facebook de sey koma zazaakademî ke dersê zazakî bi tirkî, koma kirdkî(zazakî/dimilkî/dimilkî) de kesê ke kirdkî reyde alaqadar ê muzakere kenî û kirdkîya xo aver benî estê.

Kesê ke qayilî ziwanê xo aver berê eşkenê torra înternetî zî  taqîb bikerî. Wina gamê weşî estê la hema goreyê ziwananê binan a ma têver a rone ma zaf kemî yê. Mesela semedê qijan a înternet de, kovaran de qet çîyêk raştê mi nêame. Yan zî ziwanê dadî de cayê dadî cayo tewr muhîm o. La kullîyato ke hetanî nika ameyo meydan de seba dadîyan, cinîyan çendêk malumat est o? Yew dadîya kird, qey ziwanê xo de çîyêk biwano? Çira wina yew extîyacî bivîno bê welatperwerîya xo. Gereke ma o tewir malumatan verê şarê xo de rone ke hîşê ma bi ziwanê ma meşxul bo.

Xora ez wina çîyê ke mi zere ra vîyarênî ha vana la ê ke hetanî nika nê çîyê nuştekîyî ardî hetanî na merhela xo zere de bêla wina vanî “Lîya ti ça ra zanî ma bi çend zehmetan a hê înan vejênî? Cayo germin ra fişî rehet erzîyênî.” Belê! Bêla wina ya la o ke ma zere de yo ma nêvaj, ma huş ker çîyêk bedelîyeno?

Bedelîyayîşo tewr hol wa bêro ziwanê ma ser înşallah. Ez vana ke kesê ke semedê ziwanê ma hetanê nika kerra naya kerra ser o Homa pêrun ra razî bo û Homa linga înan sî ya nêfîn…